Os lobos de Moeche.

O meu nome é Martín e o que pretendo e recoller as lembranzas que vivín co meu irman., nas terras de Moeche.

O meu avó vivia na Ponte Ferreira nunca casa que el mismo fixo coas suas propias

mans,tal ponte mandouna levantar hai uns cen anos un cabaleiro bo ao que chamaban Fernán Perez de Andrade “o boo”,este home tivo descendencia o seu fillo chamabase Diego de Andrade de que no era tan ben soado como o seu pai.,tampoco se falaba ben nas terras de Moeche,onde eu me criei, doutros cabaleiros e señores como o que marcou o meu brusco destino.o Conde de Lemos.,relata as desgrazas baixo o dominio destes homes de armas.O meu irman Lapo e eu tiñamos costume de visitar ao noso avó para o que iamos caminando de Moeche á Ponte Ferreira moitas tardes, e por alí,acostumaban so señores e vasalos a cazar.

Lembro como os dous observabamos escondidos como estes soltaban os seus falcóns na procura dalgunha presa desas que segundo eles lles pertenecian por estar nos seus coutos e dominios, eran homes de armas do castelo de Moeche cuyo alcalde era vasalo daquel Conde de Lemos.

Aqueles homes que ian sempre provistos de coraza e espada, impoñian respecto e eran temidos por todos os veciños dos arredores pero o meu irman Lapo non lles tiña medo, e de feito unha vez encaurose con eles, mais non lle fixeron nada porque dician que era só un neno e dician tamén que os nenos que xogaban nas leiras non podian cos homes de armas., e logo daquel dia, cando viamos a estes vasalos cazar coas súas aves rapaces, o meu irmán dicia que algun dia se enfrontaría a eles., e eu ría e lle dicia que iso era tan fantastico como que as lebres correran detrás dos lobos. Aqueles homes non eran

do meu agrado mais era consciente de que contra eles xogabamos en inferioridade.

Entre os Andrade e o de Lemos e todos os cabaleiros destas terras, sempre habia conflictos porque nunca lles parecia suficiente o que tiñan.

Non foi a miña infancia feliz senón dura e chea de calamidades..A medida que eu medraba tamén o facia o abuso que os nobres exercian sobre o pobo e por se non fora pouco, unha peste levou ao meu pai.

Uns anos maís tarde, o meu irmán marchou a facer fortuna..Dicia que ia a vila de Betanzos onde de seguro lle agardaba un futuro prometedor lonxe daquelas terras de Moeche,,prometeunos que volveria a por nós.

Cando cumprín os dezaseis anos,non sabiamos nada da sua vida, ainda que un veciño nos dixera que estaba vivo e que o vira pola vila acompañado por xente de ben.

Entón no sabia que naqueles tempos revoltos veriamos o mundo cambiar.

Moeche 1946

Esperta Martin¡ ¡ menudo pesadelo queria loitar con esas bestas mais non sacaba forzas daban medo¡

Deixate de bestas, Martin, e tamén de pesadelos que xa bastantes temo no mundo, hoxe temos moito que facer, bebe axiña ese caldo e logo dalle de comer as galiñas antes de sacar ao boi.

Nai ¿ canto vale este boi?

Mira fillo este boi mercouno o teu pai na feira do vinte e tres, antes de morrer,xa nos teñen ofrecido moito por vendelo.é o mellor boi da bisbarra, mais non o imos vender mantres haxa pan na mesa.

Vaia vida, desde que morreu o teu pai os traballos duplicaronse, Martin. E o teu irmán pouco favor nos fixo indo a Betanzos a buscar sorte,fi máis dun ano que non pasa por casa. Nonsei o que fará por alí pero por aquí bótase de menos a axuda doutro home, meu fillo.

Eu espero que a Lopo lle vaia ben na vila.

O que tes que facer ti, e deixarte de pensar no que faga o teu irmán e a topar axiña unha moza que che dea fillos para que axuden na casa,non sei que andará facendo Lopo pero xa é grandiño, me preocupas máis ti.

Non vaiaspensar que o de atopar moza é tan doado nai.

Pois xa me dirás se non hai mozas casadeiras para un rapaz novo, forte e inteligente coma ti de seguro que terás a algunha toliña.

Xa pero non soportaría que algún vasalo deses do conde utilizase o seu dereito a pernada como fixeron coa filla do carpinteiro cando casou. Non aturaria a un deses bandidos levándose ao leito amiña esposa.

Vaia fillo e increíble velai os temos, parece que estes homes do conde teñen oido de lobo.

¡ Claro! Os lobos do pesadelo.

¿ Que hai deses cartos que nos debedes muller?

Idevos , xa vos paguei fai dez dias os nosos impostos.

¡Non des ordes harpia!

¡Bechos, malditos sexades1 ¡diexádea e batédevos cun home1

Xa escoitaches ao alcaide de Moeche, a agora a traballar ou xa vos ides esquecendo dese hermoso boi que tedes.

¿Lopo? Viñestes. Martin irmán meu sintoo moito

Pero xúroche irman,pola miña propia vida que eses bastardos pagarán.

¿Pois xa me dirás ¿

Ia levarlos a vila conmigo alí estariades a salvo dos homes do conde e teriades protección tras os seus muros.

Desde que ti te fuches nai sempre falaba de ti,por iso quero saber de onde sacabas os maravedis que mandaches

Esta ben en Betanzos coñecin a alguién que me deu traballo como soldado da vila,velamos pola seguridade dos vilans e defendémolos de homes como os que asasinaron a nai.

Vamonos de Moeche pero antes Lapo habia vendido o boi e as galiñas aun tratante, e prendeulle lume a casa ,al ver o lume os cabaleiros do conde os siguiron. o que eu pensaba, son cabaleiros do conde , o alcalde de Moeche e o do parche no ollo.

Chegaron a Betanzos e foron a unha reunión secreta era a santa irmandade formada por artesáns ,mariñeiros,fidalgos,son moitas as vilas e xentes que nos apoian

Lopo por fin de volta ¿Qué te levou a Moeche? O alcaide do castelo e un dos seus vasalos mataron a miña nai,estan facendo estragos entre as xentes e subindo os impostos..A los pocos meses de unirme a Lapo a Santa Irmandade saiu reunindo un exercito de miles de homes ,en breve espazo de tempo descubrí o que mantivo a meu irmán afastado da casa varios anos e tamén que era cuadrilleiro do exercito irmandiño que tiña como obxectivo anular a violencia señoril.

Estaba eu en Melide o día que tívemos o derradeíro xesto honorable ante os caableiros que nos afogaban.

¡¡xa bastante pagamos, ata agora, Conde de Lemos¡¡

Era a primaveira do ano 1467

Alcaide de Moeche,entregade o Castelo ou caerá pola forza,

Lopo, colle a dez homes agacharedes os muros,e encargádevos de matar aos homes que gardan o portón e abrideo.

¡¡ abaixo a fortaleza¡¡

¡¡maldito asasino, pola miña nai¡¡

Mais o do parche no ollo conseguiu escapar.

Aquela tarde levantamos o campamento,moitas fortalezas fóronnos entregadas sen ofrecer resistencia,,

foron apresados Don Diego de Andrade e outros escondéronse nos montes.

En tan só dous anos o noso exercito conseguira o impensable,o erro que cometemos despoís foí non poñernos de acordo en como administrar a xustíza,o rei de castela abandonou a nosa causa, agora apoíaba aos lobos.

A tensión medraba entre os nosos líderes e os axustes de contas sucedíanse por vilas e aldeas,

No ano 1469, dous mas tarde de que comenzara a revolta, os nobres xa tiveran tempo dabondo para reunir un novo e fortalecido exercito,as diferenzas esquecéronse porque agora todos tiñan un enemigo común a Irmandade.

A Martin volveulle a ímaxe daquel pesadelo que me atormentaba,o final daquel mal sono, o conde mascaba almas, os lobos volvían a ser os donos ,as vilas ulían máis a podre que nunca.ïntentamos plantarlles cara nunha derradeira batalla en Castro Gundían.

Apresaron a Alonso de Lanzos que nunca máis volveo a ver a luz, os dous irmáns fuxirón,pero Lapo empeñouse en pasar de novo pola nosas antigas terras,onde tiña algo agochado nun lugar que coñeciamos ben.

¿Lembras cando xogabamos por aquí de pequenos?.Aqui están os meus aforros e os cartos que nos deron polos animais, con isto chegaremos a Francia sen problema.

Mira alcaide¿non vos sonan eses dous?

Colle os cartos e fuxe Martin.

Xa chegamos lonxe ,antes que Irmandiños somos irmáns.

Aquela noite corrín o que nunca correra deixando a Lapo alí,loitando con aquelas bestas de guerra, nunca tanto chorei como cando descubrín o auténtico final daquel sono que dous anos antes tivera.Pensabamos que podíamos ser tan lobos como eles pero tiñamos que seguir sendo lebres,pola desigualdade que a algúns nos toca vivir.

IGREXAS E CAPELAS NA IDADE MEDIA.

Lendo un libro xurdiume un interes polas igrexas e as capelas nada idade media e recopilei unha información que vola contar a continuación.

Aínda que probablemente o establecemento da igrexa católica fose anterior, a consolidación definitiva lógrase co rei suevo Teodomiro (559-570),quen encarga a Martin de Dumio a reorganización. Natural de Panonia, chegou a ser titular de 213 parroquias e con él aparece a división en diócese.

A partires do século IX o ascenso da igrexa non pareceter fin; bens procedentes de donacións reais, por ofrendas de fieis, de insolventes que non poden paga-los impostos, dos malfeitores que lles deben favores..

Coas desamortizacións do XIX, sofre un duro revés coa drástica merma de posesións e impostos, para na actualidade, entrar en profunda crise coa crítica social; por vez primeira a igrexa ve e vive o que é a pobreza. Para saír desta situación está optando por unha liña de compromiso e conexión coa nosa cultura.

Nembargantes a esta institución hai que recoñecerlle o acerto de acomoda-la división administrativa á realidade sociolóxica e xeográfica da Galicia rural.

Pero o que aquí nos interesa e resalta-la calidade e o exquisito gusto artístico por mor dunha formación excepcional debido a que aqueles que tiñan poder de decisión neste eido pertenecían a clases elevadas; monumentalidade, pintura, orfebrería, mobiliario…

IGREXA DE SAN XURXO

A capela maior loce bóveda en nervadura de estrela con data de 1698 según inscripción da parede, con arco triunfal de medio punto moldurado. O teito cúbrese de artesoado de madeira. A fachada principal é do 1832. A torre das campás (século XVIII) que é de planta cadrada, está dividida en tres corpos ( o segundo con espectacular balaustrada, pertenece á ubicación das campás, con inscripción nunha delas de 1788).

IGREXA DE LABACENGOS.

A estructura é dunha nave, frontis con espadaña de dúas campás, capela maior , sacristía e capela lateral no lado do Evanxelio. Arcos e bóvedas de medio punto en crucería de granito, século XVI; os que conforman a bóveda son apuntados. O presbiterio ostenta nervadura en aspa, sendo máis complexa a da capela lateral configurando una estrela de catro puntas e cinco claves ( a do medio con escudo; libro aberto e patena, caliz coa efixie sacra semellante ó da lumeira da rectoral de Cedeira xa desaparecida).Conta con tres retábulos neoclásicos, e as pinturas da bóveda representan querubes, a santa faciana entre San Xoán Evanxelistae Virxe Maria, dous apóstolos á carón do corazón, mais outro grupo de arcanxos e querubes. Asimismo conta cunha antiga pía bautismal, en granito con relevos moi erosionados,que representan a custodia.

IGREXA DE ABADE

A capela maior presenta nervadura en aspa probablemente do século XVI. O solo da nave, como é norma xeral, está cuberto de laxes de serpentina, pero aquí, con numeracións e inscripcións nalgunhas delas. Nunha esquina da parede orientada ó sur e adosado á mesma sobresae un chamativo reloxo de sol con inscripción pétrea na peaña.

IGREXA DE SANTA CRUZ

É igrexa de asilo coma a de San Xurxo conforme as inscripcións encol da porta principal, a torre que data do 1816, é de planta cuadrada, configurando un prisma e rematada en espadaña onde acobilla dúas campás; como particularidade, presenta abundante decoración de placas recortadas segundo moda dos artistas composteláns do século XVII. O demais é neogótico. A fronte do edificio foi reedificada no 1838.

IGREXA DE SAN XOAN

Cubre o presbiterio una bóveda de artista con arcos formeros,mentres que o triunfal é de medio punto. No muro pode lerse a seguinte inscripción “ Esta capilla maior se hizo de nuevo a cimentis siendo cura Don Juan Simeón. Año de 1752.

CAPELA DE SAN RAMÓN

En calidade de cotitular da que xa existía no século XVII en Balocos, luce una elegante torre, que no corpo das campás ostenta una balaustrada pétrea moi semellante á de San Xurxo,capela de San Xiao, importante centro de peregrinación sobre todo no pasado.

CAPELA DE SAN CIBRAO

Na parroquia de Santa Cruz; capela de San Marcos e capela de Mesía ámbalas dúas na parroquia de San Xurxo. Esta última, que presenta a particularidade de estar adosada á igrexa parroquial, foi fundada polos Mesía a finais do século XVII.

Escudo de armas da Capela de Mesía en San Xurxo, onde se aprecian os sinais dos fundadores ( Lago,Mesia,Tenreiro e Montenegro) antepasados dos Mesía de Moeche. Actualmente existe una reproducción case exacta deste escudo no Pazo de Meirás – que levantaron os Pardo Bazán no século XIX- e que ven a testemuña-lo parentesco de Dª Emilia Pardo Bazán cos Mesía de Moeche. Detalle da primorosa frontaría da devandita capela que inicialmente íase construir no lugar de Loureiros por iniciativa de D. Miguel Mesía, pero que definitivamente e trala súa morte, foi reconducida pola súa irmá a carón da ara colateral da Nosa señora do Rosario na igrexa parroquial. Interior da Capela de San Ramón co arco de medio punto que da paso ó destacado retábulo do altar-maior.

O CASTELO DE MOECHE: A DIVISA LEGADA DO MEDIEVO.

Paseando por esta fermosa terra que é Moeche, onde naceu miña avoa materna, atopo o castelo, que é sen dúbida o primeiro sinal identificativo deste concello. Esta emplazado nun pequeño outeiro e dominando o val desde o norte, conforma unha planta octogonal irregular para adaptarse ó terreo (moi poucos castelos existen en España con esta particularidade).

Agora se vos parece vou adentrame no castelo e farei de guia para que coñezades as maravillas que el podemos atopar.

É interesante destacar estes elementos:

1.- Os muros e materiais. A torre de homenaxe, chamad ana zona “vara alta”, erguese ata uns 18 metros, mentres que no resto da fortaleza a altura oscila entre 11 e 13 metros.

O grosor é duns 3 metros pero en sectores (paseo de ronda inmediato á torre de homenaxe) acadan sobradamente os 3,5 metros. Semellante anchura con materiais máis resistentes, obedece á política de reconstrucción das fortalezas posterior ó derrubamento irmandiño que deben soporta-los embates dunha incipiente artillería. Non existe o clásico “toelo” de Moeche pola utilización na reconstrucción (iniciativa do Conde de Lemos) de maestros e oficiais das vascongadas, que descoñecían tal material; en consecuencia optan polo granito do Forgoselo para a maioría das portas, saeteiras, fumeira, esquinais do castelo, ameas e amplas dovelas das fiestras. O resto é básicamente mampostería de pizarra.

2.- As dependencias. Casi todas asentadas na ronda baixa: rasrillo ou patio de armas inmediato á entrada; rodeando o patio de honra e de dereita á esquerda: servidume, cabalarizas, habitacións de cabaleiros e persoal, comedor (coa fumeira ben conservada) e outras estancias de armas. A torre de homenaxe conta con dúas entradas ó interior do castelo de portas de corredeira, empotradas verticalmente nas paredes que se accionaban a vontade desde o interior (as fendechas nas paredes aínda poden observarse). Presentaba tres niveis: inferior e medio (calabozo e despensa); o superior, que se reservaba como vivenda do señor feudal, está flanqueado por dúas fiestras: unha dirixida ó exterior e outra orientada cara ó paseo de ronda (interior). O ático conta con postos de vigilancia e sistemas de desaugue.

3.- A escaleira de caracol, de granito, no interior dun muro de carga básicamente circular que conduce ó nivel superior. Dela parte unha boa porta de lucerna con mainel que permite a iluminación interior e á vez serve de acceso á que no futuro e unha vez rematada a reconstrucción, será a ronda media (os sainetes empotrados testemuñan a existencia deste nivel de pisos de madeira).

4.- A ronda superior, chamada simplemente “paseo de ronda”, ben conformada pola grosura das paredes. Permite un percorrido por todo o contorno da fortaleza e, ademais, á estancia superior da torre de homenaxe; tamén comunica por unhas escaleiras coa azotea: dende aquí domínase todo o val nunca impresionante vista.

5.- Postos de vixiancia e defensa, nos que destacan:

- As saeteiras: concavidades ou aspilleiras en forma de cuña empotradas na parede para disparar frechas.

- As ameas, flanqueadas por asentos de pedra para centinelas, están furadas por pequenas saeteiras (caso excepcional nos castelos galegos).

6.- Portas e fiestras. Presentan arcos románticos ou de medio punto con tendencia oxival e incluso plenamente oxivais con marcos sobre anchas dovelas graníticas. Este arco empézase a introducir no século XIII polo que representan a fase de transición románico-gótica, testemuñando a construcción do castelo posterior a esa época.

Aquí voi facer un inciso para comentar que fara aproximadamente 28 anos nun festival irmandiño un neno caeu dende unha fiestra da parte alta do castelo. Foi un susto tremendo para a xente que alí estaba (todo isto me o contou a miña avoa, ya que eu non nacera), pero gracias a deus o neno non morreu. Dende aquela esa fiestra estivo entablillada ata que o castelo foi reformado fará 8 anos e a fiestra se lle coñecía como a “porta falsa” polos veciños de Moeche.

7.- A heráldica ou escudos de armas. É unha axuda inestimable para a reconstrucción histórica. Pódense apreciar ata 5 tipos de pedras armerías (o castelo pasa por diferentes propietarios)

- Sobre a fiestra exterior da torre de homenaxe existen dous que simbolizan o matrimonio de Pedro Alvarez de Osorio con Beatriz de Castro. Os dous lobos andantes son do primeiro, mentres que o castelo de 3 torres e león rampante sobre seis roeis representan as armas, por esa orde, de castela-León e Beatriz de Castro.

- Nun plano inferior nesa mesma cara da torre: castelo con 3 torres e león rampante sobre 5 barras horizontais do duque de Arjona.

- Na entrada principal da torre de homenaxe e fiestra do baluarte que domina o rastrillo ou patio de armas, dous escudos de sete barras verticais que poden pertencer a Rodríguez de Valcárcel (o das Pontes).

8.- Novos elementos arqueológicos. Nas excavacións levadas a cabo aparecen os muros do primitivo castelo, son de menor grosor (uns 2 metros) e configuraban unha fortaleza de dimensións máis modestas: a que foi derrubada polos irmandiños. Atópase asimesmo no interior do patio de honra un pozo de auga, común nos castelos.

Tamén podemos atopar un Escudo que representa o matrimonio de Pedro Álvarez de Osorio (que son os dous lobos andantes da esquerda do escudo) con Beatriz de Castro (león rampante sobre seis roeles, á dereita do escudo). O castelo de tres torres simboliza as armas de Castela-León. Está situado sobre a fiestra exterior da torre homenaxe.

Logo está o Escudo con sete barras verticais do baluarte que domina o rastrillo ou patio de armas e que se atribúe a Rodríguez de Valcarce.

Destacamos tamén o Escudo ubicado nun plano inferior ó de Osorio e Beatriz, na torre de homenaxe e orientado lixeiramente á esquerda da parede: son as armas do Duque de Arjona.

E por último o Escudo situado sobre a entrada principal da torre homenaxe: de novo as sete barras verticais e que probablemente tamén pertenza os Rodríguez de Valcarce.

Partes do castelo

1.- Porta principal e ponte levadiza

2.- Praza de armas (rastrillo)

3.- Torre de homenaxe

4.- Zona de servidumbre

5.- Patio de honra

6.- Cabalarizas

7.- Habitacións

8.- Comedor

9.- Xente de armas

FORMACIÓN DAS PARROQUIAS NO CONCELLO DE MOECHE DURANTE A ALTA IDADE MEDIA.

Moeche ten cinco parroquias: San Xurxo, San Xoán, Abade, Labacengos e Santa Cruz. Cada unha delas identifícase por ser un espacio con características xeográficas ben definidas e por ter unha longa tradición histórica, económica, religiosa, social e incluso administrativa. ¿Cales son as forzas internas que permiten a súa subsistencia dende hai 1500 anos? ¿Cómo se foron originando e con qué intereses?

Teriamos que remontarnos os tempos de difusión do cristianismo trala decandencia do Imperio Romano. Algúns vocábulos de entón estan relacionados coa orixe da parroquia.

- Paroikia (griego): reunión de habitantes.

- Parochia (latín): primeiros seguidores de cristo.

- Ecclesia: comunidade reunida. De “ecclesia”, agrupación de fieis, pasariamos a “feligresía”.

- Conventos: Asamblea ou reunión nun local.

Nos seus primeiros momentos o cristianismo conservaba marcado carácter urbano: a cidade poseía unha catedral co seu bispo e unha pila bautismal. Pero a parroquia nace no mundo rural. Necesítase un centro espiritual xa que a catedral queda moi afastada, e con él naturalmente a creación de persoas encargadas da súa xestión (espiritual, social, administrativa,…) nacendo a figura do párroco.

Agora ben, as bases históricas, físicas, económicas ou sociais hai que buscalas a raíz da evolución castro-vila. Parte dos habitantes dos castros asentaríanse nas aforas orixinando as vilas en torno ás que se organizaría a freguesía sendo ésta o xerme da parroquia.

As tres fases dos asentamentos de poboación: primeiro, o castro; logo a vila e por último a igrexa, xa como centro parroquial. A relación entre eles queda evidenciada pola proximidade.

O feito ben notorio que cada parroquia, prácticamente, ten un castro, vén a confirmar esta evolución testemuñando o parentesco entre o presente e o pasado.

Aplicando este principio ás parroquias de Moeche vemos que todas dispoñen dun.

¿Todas? En realidade falta o de San Xurxo; mellor dito: aínda non se atopou o seu emprazamento que ben podería corresponderse con actual outeiro onde se levanta o castelo, por ejemplo (a superposición de xacementos arqueológicos pertenecentes a distintas civilizacións é un fenómeno ben frecuente).

San Xoán ten dous, o da costeira e o de Casablanca (éste xa desaparecido); Labacengos tamén posúe dous: o do lugar do Castro e o de Vilachave.

Estamos nos tempos do rei suevo Teodomiro, século VI, e atopamos xa os primeiros documentos que fan referencia á organización parroquial (concretamente ano de 569). Con Odoario, bispo lucense, no ano 760 e un diploma de Aloito do ano 745 certificamos a fundación de igrexias-parroquias sobre as antigas vilas (hoxe centros parroquiais).

Intentemos busca-la relación castro-vila-parroquia. Botando unha ollada as parroquias nosas teríamos:

- San Xurxo. Castro: non se coñece o emprazamento (¿no outeiro do castelo?); vila (explotación agropecuaria): actual lugar da Vila. Centro parroquial (igrexa): entre eles, e a menos de 300 metros.

- San Xoán. Castro: lugar da Costeira. Explotación agraria tipo vila: sería o lugar do Forxao a uns 200 metros. Centro parroquial (igrexa): entre os actuais lugares de Riovello e Seoanenovo, a uns 400 metros.

- Santa Cruz. Castro: no outeiro que domina o lugar do mesmo nome. Explotación agraria tipo vila: lugar do Castro a 100 metros (mais improbable o Retorno ou outro). Centro parroquial (igrexia): a 300 metros no lugar do Retorno.

- Labacengos. Castro: Á carón do lugar do mesmo nome. Explotación agraria tipo vila: o mesmo lugar. Centro parroquial (igrexa): a 100 metros no lugar tamén chamado da Igrexa.

- Abade. Castro: nun outeiro que recibe este nome. Explotación agraria tipo vila: Mil de Abaixo a 300 metros. Centro parroquial (igrexa): a uns 200 metros neste mesmo lugar.

Como pode apreciarse tanto a similitude das distancias como a sucesión espacial dos emprazamentos en tódalas parroquias é sorprendentemente coincidente.

Resumímolo no seguinte cadro:

Parroquia	Situación Castro	Situación Vila	Situación Igrexa
San Xurxo	Descoñecido ¿castelo?	A Vila	Castelo Abaixo
San Xoán	Costeira	Forxao	Seoanenovo
Santa Cruz	O Castro	O Castro	Retorno
Labacengos	O Castro	O Castro	Igrexa
Abade	O Castro	Mil de Abaixo	Mil de Abaixo

Así pois a correlación parece evidente, tanto pola cercanía dos centros históricos (castro, vila, igrexa) como pola sorprendente orde: primeiro, o castro; segundo, a vila agrícola; e terceiro, na mesma dirección, a igrexa.

Evidentemente ben pudieron existir outros centros de explotación tipo vila: aí están os topónimos Vilar, Vilazanche, Vilachave,…

Durante os sécalos IX-XII son frecuentes os documentos que seguen referíndose a vilas e igrexas nelas establecidas á vez que vai aparecendo a parroquia e freguesía xeralizándos no século XIII.

A partires de entón a parroquia sofre poucas alteracións, chegando así ata os nosos días.

O xefe da explotación ou “domus da vila”, sería sustituído por un rector ou párroco.

Unha serie de intereses comúns a partir de entón permiten a consolidación e posterior perdurabilidade das parroquias: Igrexia, cemiterio, explotación de montes, aproveitamento de aguas, fontes, prados, eiras, ermidas fixándose os límites parroquiais nun determinado espacio fisico-xeográfico.

A parroquia como unidade económica, autárquica preséntasenos como herdeira da vila, con servicios comunitarios para a obtención de productos de primeira necesidade: eiras, fornos, muiños…o que trae aparellado a lóxica cohesión do grupo social.

O párroco preséntase como rector-guía da comunidade regulando diezmos, cemiterios, visitas…e os fregueses conservan e sosteñen a parroquia, por iso considérana súa: igrexa, o patrón, o adro, as campás (o son delas “serve para que aproveite ós veciños e ó patrón”), o cruceiro, o bautizo na pía…creando todo elo unha firme conciencia de solidariedade.

En síntese, esta unidade en tódolos campos (histórico, xeográfico-territorial, económica, social e incluso administrativa) conduce a unha forte cohesión base da súa pervivencia ata os nosos días.

E para rematar, unha breve alusión ó tratamento legal que o Estatuto de Autonomía ten para a parroquia, considerando como competencia exclusiva dela a “organización e réxime jurídico das comarcas e parroquias rurais como entidades propias de Galicia e “recoñece-la personalidade jurídica á parroquia rural”.